Inmiddels is de tentoonstelling TIER in MOA | Museum Oud Amelisweerd bijna twee weken open. Deze bijzondere expositie is echt een ‘must see’ en krijgt daarom in de media ook de nodige aandacht. ‘Gaat dat zien!’
Opening TIER
Als maker van de Amelisweerd Agenda had ik het genoegen en de eer uitgenodigd te zijn bij de opening van de nieuwe expositie. Bij de opening sprak de schilder Frans Franciscus, die een bijzondere band heeft met het historische landhuis. Oud Amelisweerd was in 1991 namelijk het decor voor de film ‘Tadzio’ die Frans Franciscus met Erwin Olaf maakte. In de film, losjes geïnspireerd op Luchino Visconti’s Death in Venice (1971), kwam een stoet paradijsvogels voorbij, en die paradijsvogels zijn de link naar de huidige expositie waarin vogels van een ander soort pluimage de hoofdrol spelen.
Recente historie
Voor een deel van het publiek bij de opening zal de recente culturele historie van Oud Amelisweerd gesneden koek zijn, maar dat geldt niet voor iedereen. Zelf was ik in mijn speurtocht naar de historie van de landgoederen al eens op ‘Tadzio’ gestuit en had ik er wat dingetjes over opgezocht. Maar dit is een goede gelegenheid om het eens even op een rijtje te zetten en nog wat verder de archieven in te duiken.
Het landhuis Oud Amelisweerd had, ook al lang voordat het als Museum Oud Amelisweerd in gebruik kwam, een culturele bestemming. Niet helemaal gepland, want het huis stond begin jaren ’90 van de vorige eeuw op het punt verkocht te worden door de gemeente. Maar net op tijd waren experts er achter gekomen dat het Chinese behang dat de muren van het toen nog vervallen landhuis sierde, heel bijzonder behang is met een grote historische waarde. Bijna was het huis door de gemeente verkocht en bij een renovatie was de kans groot geweest dat het behang rücksichtslos verwijderd zou zijn.
Stichting Oud-Amelisweerd
Maar nu had de gemeente zich ertoe verplicht het historische behang te bewaren en moest er een nieuwe bestemming voor het landhuis gevonden worden. Omdat je een nieuwe bestemming niet 1,2,3 uit de mouw schudt, kreeg het huis in ieder geval voorlopig een culturele bestemming. De Stichting Oud Amelisweerd kreeg het huis in beheer met de opdracht invulling te geven aan deze culturele bestemming.
Els Hoek, tegenwoordig conservator bij Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, ging namens de stichting als beheerder van het landhuis aan de slag. Zij wilde het huis en de natuur op het landgoed laten gebruiken als een inspiratiebron en decor voor een serie kunstwerken. Zij vroeg aankomende talentvolle kunstenaars en schrijvers om de kamers, met respect voor het historische behang, ‘in te komen kleuren’. Zo kwam het dat Erwin Olaf een belletje kreeg van Els Hoek met de vraag of hij in het oude landhuis een film zou willen maken.
‘Blijf je even hangen?’ Erwin Olaf stak zijn hoofd bij Frans Franciscus om de deur. ‘Heb je zin om samen een film te maken?’ ‘Ja hoor, best.’
Erwin Olaf & Frans Franciscus
Erwin Olaf, de bekende en gevierde fotograaf en filmer, had in de jaren ’80 van de vorige eeuw naam gemaakt met controversiële series foto’s. Een film had hij nog nooit gemaakt, wel een videoclip voor La Pat. Hij was goed bevriend met de schilder Frans Franciscus en ze beïnvloedden elkaars werk. Een kans om samen te werken en hun talenten te bundelen hadden ze nog nooit gehad, maar met dit aanbod kregen ze die kans wél.
De cast
Hoewel Erwin Olaf bij een eerste bezoek aan het landhuis zijn twijfels had over de geschiktheid van het huis als decor voor een film, zag Frans Franciscus wel allerlei mogelijkheden. En dus werd de film gedraaid. Met een keur van bekenden uit het artistieke milieu van de vroege jaren ’90. Bekende artiesten als Tosca Niterink, Arjen Ederveen en Hans van Manen kregen een rol toebedeeld, Theo van Gogh gaf acte de préséance in een tennispakje à la Betty Stöve en Ben van Os, de bekende decorbouwer, tekende ook al in deze korte film voor het decor. Marie Kooyman speelt de rol van filmdiva en moeder van Tadzio. Niet onvermeld mag Reinier van Brummelen blijven, later de vaste cameraman bij Peter Greenaway en Ben Sombogaart, die met zijn creatieve camerawerk en inzet ervoor zorgde dat deze film er ook echt kwam.
De hoofdrol
De hoofdrol in de film werd gespeeld door Aat Nederlof, een acteur die geboren is met het syndroom van Down. Hij speelt de rol van Tadzio, in de film van Visconti een poolse jongeling die het hoofd op hol brengt van de oudere Gustav von Aschenbach. Erwin Olaf in 1991 in een interview met Joyce Roodnat in het NRC over Aat Nederlof: ‘Zo’n jongen is intrigerender dan een beeldschone ‘echte’ Tadzio. We hebben zijn rol bewust niet sympathiek gemaakt. Ik houd ervan clichébeelden omver te gooien. Dikkerds zijn gezellig, homoseksuelen zijn leuk met vrouwen en mongooltjes zijn schattig, daar ga ik tegenin.’
Het verhaal
Het verhaal van speelt zich af op het landgoed Oud Amelisweerd. Op de filmset bereidt de hoofdrolspeelster zich voor op de opnamen van een speelfilm. Een film in een film dus. Ondertussen zwerft haar mongoloïde zoontje Tadzio door het landhuis en komt op zijn tocht een hele ris van exotische en extreme karikaturen tegen: de paradijsvogels die de filmset bewonen.
Italiaanse sferen
Ingegeven door de voorliefde van Erwin Olaf en Frans Franciscus voor Italiaanse films van o.a. Visconti en Pasolini wordt in de film Italiaans gesproken. Erwin Olaf: ‘De ruzies, de verliefdheden, de intriges, ik voel ze liever aan, dan dat ik ze woord voor woord kan volgen.’ Frans Franciscus: ‘De klank van het Italiaans ligt losser. In die taal kun je fluisteren, in het Nederlands hooguit zacht praten.’ (interview NRC 1991).
Landhuis als broeinest voor kunst
Al met al is Tadzio een uitbundige en magische film en met de keur aan acteurs en actrices en andere kunstenaars kun je wel stellen dat Oud Amelisweerd ruim 25 jaar gelden een broeinest geweest is voor de Nederlandse culturele finefleur.
Het landhuis is op deze manier dus niet alleen een toonzaal voor de kunst, maar is een atelier waar de kunst ter plekke gemaakt wordt. Dat gold niet alleen al rond 1991, met de kunstenaars en schrijvers die zich destijds door het huis lieten inspireren tot het maken van kunst, maar dat geldt met de huidige expositie ook weer: veel van de werken die tijdens TIER te zien zijn door de kunstenaars Sinke en Van Tongeren ter plekke bedacht en op de specifieke ruimtes afgestemd. Niet alle musea kunnen zich er op beroemen dat ze niet alleen toonzaal zijn, maar ook ruimte bieden tot het ter plekke maken van kunst.
Terug naar TIER
Zoveel jaren later noemde Frans Franciscus in zijn openingstoespraak voor TIER ‘Tadzio’ een ‘jeugdzonde’. Maar tegen de historische achtergrond en met de mensen die later tot nog veel bekendere namen uit zouden groeien, is het wel een bijzondere jeugdzonde. Wil je zelf de film beoordelen, dan wordt het lastig, want de film wordt nog slechts sporadisch vertoond. Misschien dat ook bij deze expositie, net zoals bij de vorige expositie, MOA in samenwerking met ’t Hoogt nog een filmprogramma samenstelt, waarbij er ruimte is voor de vertoning van dit bijzondere stukje Nederlandse cinematografie.
Ondertussen blijft TIER natuurlijk dé aanrader, waar een heel andere keur aan paradijsvogels zich van zijn beste kant laat zien en waar je wél bijna elke dag terecht kan: TIER.
Verantwoording
- Quotes: interview met Erwin Olaf en Frans Franciscus in NRC door Joyce Roodnat, 20 september 1991.
- Bronnen: interview met Erwin Olaf en Frans Franciscus in NRC door Joyce Roodnat, 20 september 1991, Interview Erwin Olaf en Frans Franciscus NRC 1991; Cineville,
- Foto’s: Jan Carel Warffemius / www.aatnederlof.nl
- Filmaffiche: Paul Koeleman / www.geheugenvannederland.nl